Μια πρόσφατη έρευνα από την οργάνωση Bits of Freedom, μέλος του EDRi (European Digital Rights), ρίχνει φως σε ένα φαινόμενο που ολοένα και περισσότερο απασχολεί την ψηφιακή κοινωνία: τη συστηματική χρήση χειριστικού σχεδιασμού (manipulative design) από τις Πολύ Μεγάλες Διαδικτυακές Πλατφόρμες (VLOPs). Πλατφόρμες όπως το Snapchat, το Facebook, το TikTok, το Shein, το Zalando και το Booking.com φαίνεται να προωθούν πρακτικές που επηρεάζουν αρνητικά τις επιλογές των χρηστών, συχνά εν αγνοία τους, παραβιάζοντας δυνητικά νομοθεσίες όπως η Οδηγία για τις Αθέμιτες Εμπορικές Πρακτικές (UCPD) και ο Κανονισμός για τις Ψηφιακές Υπηρεσίες (Digital Services Act – DSA).
Τι Είναι ο Χειριστικός Σχεδιασμός;
Ο χειριστικός σχεδιασμός, γνωστός και ως “dark patterns”, περιγράφει τις διεπαφές που έχουν σχεδιαστεί σκόπιμα για να κατευθύνουν ή να πιέζουν τους χρήστες να λάβουν αποφάσεις που εξυπηρετούν τα συμφέροντα της πλατφόρμας – και όχι του ίδιου του χρήστη. Αυτό μπορεί να σημαίνει επιλογές που ενισχύουν την εθιστική χρήση, τη συλλογή προσωπικών δεδομένων ή την κατανάλωση περιεχομένου ή προϊόντων.
Ευρήματα της Έρευνας
Η έρευνα της Bits of Freedom καταγράφει πληθώρα παραδειγμάτων χειριστικού σχεδιασμού:
1. Ειδοποιήσεις που δεν μπορούν εύκολα να απενεργοποιηθούν
Σε όλες τις κοινωνικές πλατφόρμες που μελετήθηκαν, οι ειδοποιήσεις είναι ενεργοποιημένες από προεπιλογή. Ο χρήστης πρέπει να ακολουθήσει πολύπλοκες διαδικασίες για να τις περιορίσει, ενώ δεν παρέχεται ξεκάθαρη καθοδήγηση για το πώς μπορεί να το κάνει. Επιπλέον, το Snapchat, ακόμη και μετά την απενεργοποίηση των ειδοποιήσεων, συνεχίζει να ζητά με αναδυόμενα μηνύματα από τον χρήστη να τις ενεργοποιήσει ξανά – πρακτική που αναφέρεται ρητά στο Άρθρο 25 του DSA ως χειριστική.
2. Εικονίδια που δημιουργούν ψευδή αίσθηση επείγοντος
Το χαρακτηριστικό κόκκινο εικονίδιο ειδοποίησης, που παλαιότερα υποδήλωνε αλληλεπίδραση με άλλον χρήστη, χρησιμοποιείται πλέον για να υποδεικνύει την ύπαρξη νέου περιεχομένου γενικότερα. Με τον τρόπο αυτό δημιουργείται ένα τεχνητό αίσθημα επείγοντος ή προσμονής.
3. Προβολή επιλογών που ευνοούν την πλατφόρμα σε pop-ups cookies
Στους διαλόγους αποδοχής cookies, το κουμπί «Αποδοχή όλων» παρουσιάζεται με πιο έντονα χρώματα ή μεγαλύτερο μέγεθος, ενώ το κουμπί «Ρυθμίσεις» ή «Απόρριψη» είναι συχνά δυσδιάκριτο. Επιπλέον, συνοδευτικό κείμενο ωθεί τον χρήστη προς τη συνολική αποδοχή, αγνοώντας τις ανησυχίες απορρήτου.
4. Προεπιλεγμένες ρυθμίσεις που υπονομεύουν την ιδιωτικότητα
Όταν ο χρήστης δημιουργεί λογαριασμό στο Snapchat, του προτείνονται αυτόματα «φίλοι» που είναι προσυμπληρωμένοι, χωρίς δική του επιλογή. Στο Facebook, όταν συμπληρώνει πληροφορίες στο προφίλ του, οι ρυθμίσεις ιδιωτικότητας είναι ορισμένες ως «δημόσιες» από προεπιλογή, και παρουσιάζονται με μικρό, γκρι κείμενο.
5. Αδιαφανείς αλγόριθμοι κατάταξης περιεχομένου
Οι πλατφόρμες χρησιμοποιούν δεδομένα και συμπεριφορές των χρηστών για να καθορίσουν ποιο περιεχόμενο θα εμφανιστεί πρώτα. Το Άρθρο 38 του DSA απαιτεί την παροχή επιλογής για μη προφιλική προβολή περιεχομένου, ενώ το Άρθρο 27 ζητά αυτή η επιλογή να είναι άμεσα προσβάσιμη. Ωστόσο, καμία από τις πλατφόρμες που μελετήθηκαν δεν πληροί αυτές τις προδιαγραφές. Το Facebook μάλιστα εμποδίζει την οριστική επιλογή της εναλλακτικής προβολής ως προεπιλογή.
6. Ψευδείς ειδοποιήσεις «φίλων»
Στο Snapchat, ο χρήστης λαμβάνει μηνύματα που μοιάζουν να προέρχονται από επαφές του, αλλά στην πραγματικότητα δημιουργούνται από την ίδια την πλατφόρμα με σκοπό την προώθηση περιεχομένου ή λειτουργιών.
7. Χρήση στοιχείων «παιχνιδοποίησης» (gamification)
Το Snapchat ενσωματώνει στοιχεία όπως τα «snap streaks», το «snapscore», το επίπεδο φιλίας και την κοινή χρήση τοποθεσίας, ενισχύοντας την κοινωνική πίεση και τη συχνή χρήση της εφαρμογής.
8. Δυσκολία διαγραφής λογαριασμού
Στο Facebook, η διαδικασία για τη διαγραφή λογαριασμού είναι εξαιρετικά περίπλοκη, γεγονός που αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα χειριστικού σχεδιασμού, σύμφωνα με το Άρθρο 25 του DSA.
9. Απατηλά τεχνάσματα σε πλατφόρμες ηλεκτρονικού εμπορίου
Η πλατφόρμα Shein χρησιμοποιεί ψεύτικα χρονόμετρα για να δώσει την εντύπωση ότι μια προσφορά λήγει σύντομα, ή μηνύματα όπως «Μένουν λίγα τεμάχια» για να προτρέψει τον χρήστη να αγοράσει γρήγορα.
Οι Νομικές και Ηθικές Επιπτώσεις
Η παραπάνω συμπεριφορά ενδέχεται να παραβιάζει συγκεκριμένες διατάξεις της DSA, όπως τα άρθρα 25 (σχετικά με την απαγόρευση χειριστικού σχεδιασμού), 27 (εναλλακτικές επιλογές στο περιεχόμενο), και 38 (περιορισμός της προφίλ-βασισμένης κατάταξης περιεχομένου). Οι οργανισμοί ψηφιακών δικαιωμάτων ζητούν αυστηρότερη εποπτεία, επιβολή προστίμων και καλύτερη ενημέρωση των χρηστών.
Επιπλέον, από ηθικής άποψης, ο χειριστικός σχεδιασμός εγείρει σοβαρά ερωτήματα για τη σχέση εμπιστοσύνης μεταξύ πλατφορμών και χρηστών. Οι περισσότεροι χρήστες δεν έχουν επαρκή γνώση ή εργαλεία να αντιληφθούν αυτές τις στρατηγικές και γίνονται έρμαια της ψηφιακής αρχιτεκτονικής.
Η Σημασία της Έρευνας
Η συμβολή της έρευνας της Bits of Freedom είναι πολύπλευρη:
- Για τους ρυθμιστές: Παρέχει απτά παραδείγματα για τον εντοπισμό παραβάσεων και τη δημιουργία προτύπων ελέγχου.
- Για τους χρήστες: Ενισχύει την επίγνωσή τους ως προς τις μεθόδους που χρησιμοποιούνται για να επηρεαστεί η συμπεριφορά τους.
- Για τους σχεδιαστές λογισμικού: Λειτουργεί ως ηθική υπενθύμιση ότι ο σχεδιασμός πρέπει να υπηρετεί τον χρήστη, όχι να τον χειραγωγεί.
Το Επόμενο Βήμα: Δράση και Ευαισθητοποίηση
Η Bits of Freedom σχεδιάζει τη συνέχιση της έρευνας, εστιάζοντας στις επιπτώσεις συγκεκριμένων μηχανισμών όπως οι ειδοποιήσεις του Snapchat. Σκοπός είναι να τεκμηριωθεί η άμεση επιρροή που έχει ο χειριστικός σχεδιασμός στην εμπειρία και τη συμπεριφορά των χρηστών. Με αυτόν τον τρόπο, ενισχύονται τα νομικά επιχειρήματα για την επιβολή κυρώσεων από τις αρχές.
Συμπεράσματα
Σε έναν ψηφιακό κόσμο όπου η προσοχή των χρηστών μεταφράζεται σε έσοδα, οι πλατφόρμες είναι διατεθειμένες να χρησιμοποιήσουν κάθε διαθέσιμο μέσο για να διατηρήσουν την εμπλοκή και τη συλλογή δεδομένων. Όμως η ισορροπία μεταξύ καινοτομίας και εκμετάλλευσης έχει χαθεί. Ο χειριστικός σχεδιασμός δεν είναι απλώς μια «έξυπνη στρατηγική UX» – είναι μια μορφή καταναγκασμού, πολλές φορές αντίθετη με τον νόμο.
Η αποδόμηση αυτών των πρακτικών και η εκπαίδευση των χρηστών αποτελεί το πρώτο βήμα προς μια πιο ηθική και ανθρώπινη τεχνολογία. Εναπόκειται πλέον στους χρήστες, στους ρυθμιστές και στους ίδιους τους σχεδιαστές να επαναφέρουν την ισορροπία και να ανακτήσουν τον έλεγχο των ψηφιακών μας εμπειριών.
Πηγή άρθρου: https://edri.org/