Μιντιακή ικανότητα εναντίον χειραγώγησης. Τι μπορούν να κάνουν οι βιβλιοθήκες κατά των ψευδών ειδήσεων;

Στη μάχη κατά των fake news, των ψευδών ειδήσεων οι βιβλιοθήκες δεν διαθέτουν τα κατάλληλα εφόδια, λένε οι κριτικοί. Ίσως και να βιαστήκαμε να τις ανακηρύξουμε προπύργια κατά της παραπληροφόρησης. Όμως, στο πλαίσιο των δικτύων τους μπορούν σαφέστατα να δράσουν κατά των παραπλανητικών δημοσιευμάτων.

Το μέλλον της βιβλιοθήκης | © raumlaborberlin im Auftrag von Kulturprojekte Berlin

της Samira Lazarovic

Υπάρχει εκείνη η αφίσα: «How to spot Fake News», Πώς να εντοπίσετε ψευδείς ειδήσεις. Την έχει τυπώσει η IFLA, η Διεθνής Ομοσπονδία Ενώσεων Βιβλιοθηκονόμων και Ιδρυμάτων, είναι μεταφρασμένη σε σχεδόν 40 γλώσσες και συχνά αναφέρεται ως παράδειγμα για τη νέα μιντιακή ικανότητα των βιβλιοθηκών. Και είναι κλεμμένη. Αυτό ισχυρίζεται τουλάχιστον ο ειδικός της επιστήμης της βιβλιοθηκονομίας M. Connor Sullivan.

Στο δοκίμιό του «Why librarians can’t fight Fake News» («Γιατί οι βιβλιοθηκονόμοι δεν μπορούν να καταπολεμήσουν τις ψευδείς ειδήσεις»), που δημοσιεύτηκε τον Μάρτιο του 2018 στο Journal of Librarianship and Information Science, ο Sullivan επιχειρηματολογεί κατά της ελπίδας των περασμένων ετών ότι το προσωπικό των βιβλιοθηκών θα μπορούσε να κάνει ακριβώς αυτό. Το πρόβλημα για τον Sullivan δεν είναι ότι το ενημερωτικό γράφημα της IFLA που αναφέρθηκε παραπάνω προέρχεται στην πραγματικότητα από ένα άρθρο του FactCheck.org του έτους 2016, αλλά ότι η γνώση των βιβλιοθηκών για την παραπληροφόρηση και τις ψευδείς ειδήσεις είναι ακόμα, κατά την άποψή του, πολύ επιφανειακή.

ΟΙ ΑΛΓΟΡΙΘΜΟΙ ΩΣ ΑΝΤΙΠΑΛΟΙ ΚΑΙ ΩΣ ΣΥΜΜΑΧΟΙ

Έτσι, λέει ο Sullivan, οι βιβλιοθήκες φαίνεται πως έχουν μείνει πίσω εάν εξακολουθούν να πιστεύουν, για παράδειγμα, ότι μόνο οι ιστοσελίδες με ερασιτεχνικό και πρόχειρο σχεδιασμό μπορούν να οριστούν ως πλαστές. Εδώ παραβλέπεται απλά ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα σχετικά με τις σύγχρονες ψευδείς ειδήσεις, η δυνατότητα δηλαδή αντιγραφής επίσημων πηγών έτσι ώστε να μοιάζουν γνήσιες, ισχυρίζεται ο Sullivan.

Πράγματι, το αργότερο στις προεδρικές εκλογές των ΗΠΑ του 2016 έγινε σαφές ότι οι τεχνικές δυνατότητες της επιχειρούμενης χειραγώγησης, ειδικά στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, έχουν κατακτήσει νέα επίπεδα. Εξ ου και το πρόβλημα θα πρέπει να επιλυθεί σε μεγάλο βαθμό με τη βοήθεια της τεχνολογίας. Μεγάλα ονόματα του κλάδου, όπως ο Ryan Holmes, ιδρυτής της πλατφόρμας διαχείρισης των κοινωνικών μέσων Hootsuite, θέλουν να διασφαλίσουν ότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης θα ελέγχουν μελλοντικά καλύτερα το περιεχόμενό τους.

ΠΩΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΟΥΝ ΟΙ ΨΕΥΔΕΙΣ ΕΙΔΗΣΕΙΣ;

Σύμφωνα με τον Sullivan, εκείνο που επίσης λείπει από τις βιβλιοθήκες είναι μια βαθύτερη γνώση του τι ακριβώς είναι οι παραπλανητικές πληροφορίες και πώς επιδρούν στις εγκεφαλικές δραστηριότητες. Μέχρι τώρα η δουλειά των βιβλιοθηκών σε αυτό το πεδίο βασιζόταν συχνά στην υπόθεση ότι η διάδοση έγκυρων πληροφοριών είναι το καλύτερο μέσο κατά των ψευδών ειδήσεων. Ωστόσο, οι «καλές πληροφορίες» δεν έρχονται να γεμίσουν κάποιο κενό – πρέπει να επιβληθούν ενάντια σε ψευδείς ειδήσεις που έχουν ήδη εδραιωθεί στο μυαλό. Νευρολόγοι που ασχολούνται με την έρευνα του εγκεφάλου έχουν διαπιστώσει ότι πρόκειται για μια ασύγκριτα δύσκολη αποστολή. Εάν, για παράδειγμα, οι παραπλανητικές πληροφορίες έχουν ενισχύσει ήδη υπάρχουσες πεποιθήσεις, η απόπειρα διόρθωσής τους μπορεί να οδηγήσει στο λεγόμενο «φαινόμενο μπούμερανγκ»: γεγονότα που δεν αντιστοιχούν στις αντιλήψεις ενός ατόμου ενδέχεται να τις παγιώσουν ακόμη περισσότερο.

Κάτι που δυσκολεύει ακόμη περισσότερο τα πράγματα είναι ότι ο όρος «fake news» έχει γίνει της μόδας και χρησιμοποιείται για ποικίλα φαινόμενα. Τόσο για πλήρως επινοημένες ειδήσεις όσο και για εκείνες που παρουσιάζονται ιδεολογικά χρωματισμένες για πολιτικούς λόγους, αλλά εμπεριέχουν έναν πυρήνα αλήθειας. Σε αυτές έρχονται να προστεθούν απόψεις που προβάλλονται με τη μορφή γεγονότων και η κλασική φάρσα εφημερίδας: μια ψευδής είδηση που κατά κανόνα βασίζεται σε μια πλάνη.

Εδώ μπαίνουν πάλι στο παιχνίδι ο ανθρώπινος παράγοντας και κατ’ επέκταση οι βιβλιοθήκες και το προσωπικό τους. Γιατί η πληροφορία είναι αγαθό στο πλαίσιο μιας σχέσης εμπιστοσύνης, ειδικά όταν πρόκειται να τεθούν υπό αμφισβήτηση οι υπάρχουσες πεποιθήσεις. Δεν πρέπει να υποτιμάται επίσης το γεγονός ότι στις βιβλιοθήκες μπορούμε ήδη να βρούμε τις βασικές γνώσεις επεξεργασίας και αξιολόγησης των πληροφοριών.

ΜΕΤΑΒΙΒΑΣΗ ΓΝΩΣΗΣ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ

Πολλοί βιβλιοθηκονόμοι θα πρέπει σαφώς να αποκτήσουν πρώτα τις σύγχρονες μιντιακές ικανότητες που θέλουν να μεταδώσουν. Αυτό όμως είναι καθήκον όχι μεμονωμένων ατόμων αλλά ενός ολόκληρου δικτύου: «Θα χρειαστούμε περισσότερους διαφορετικούς τύπους βιβλιοθηκονόμων» λέει ο Nate Hill της μη κερδοσκοπικής οργάνωσης Metropolitan New York Library Council σε μια συζήτηση με το Goethe-Institut. Ταυτοχρόνως, συγγενικοί κλάδοι, όπως η δημοσιογραφία, μπορούν να ωφεληθούν από τη γνώση των βιβλιοθηκών – έτσι, σύμφωνα με την άποψη του Hill, η διατήρηση αρχείων είναι σημαντική συνιστώσα στη μάχη κατά των ψευδών ειδήσεων.

Το πώς μπορεί να λειτουργήσει αποτελεσματικά μια ανταλλαγή γνώσεων έδειξε η International Research & Exchange Board (IREX) με ένα εντυπωσιακό εγχείρημα στην Ουκρανία. Για να καταπολεμήσει τη χρηματοδοτούμενη από τη Ρωσία προπαγάνδα, η διεθνής κοινωφελής οργάνωση IREX εκπαίδευσε αρχικά βιβλιοθηκονόμους και έπειτα 15.000 συνολικά Ουκρανούς στο να ελέγχουν πηγές και να αναγνωρίζουν πληρωμένες απόψεις, ρητορική μίσους καθώς και ψεύτικα βίντεο και φωτογραφίες, προκειμένου να λάβουν δράση ενάντια στη χειραγώγηση.

Πράγματι, οι βιβλιοθήκες δεν είναι από τη φύση τους εξοπλισμένες για τη μάχη κατά των ψευδών ειδήσεων. Όμως οι προϋποθέσεις για να χρησιμοποιούν όλο και πιο πολύτιμα μέσα στη μάχη αυτή υπάρχουν.